Sieć trakcyjna

Kolejny etap budowy mojej makiety okazał się wyjątkowo praco- i czasochłonny. Ponieważ w oryginale wszystkie tory są "pod drutem" mniej więcej od połowy lat siedemdziesiątych, postanowiłem zelektryfikować także mój modelowy kawałek Łodzi. Długo analizowałem i rozważałem różne możliwości, ostatecznie wybierając wariant najtańszy i jednocześnie najtrudniejszy - budowę całej infrastruktury samodzielnie, od podstaw. Wszystkim, którzy chcieliby pójść w moje ślady otwarcie muszę powiedzieć, że budowa sieci trakcyjnej w ten sposób to dość pracochłonne zajęcie. Od razu spróbujmy zastanowić się nad wadami i zaletami sieci wybudowanej samemu oraz przy użyciu elementów dostarczonych przez przemysł modelarski. Główną zaletą gotowych elementów jest z pewnością łatwość montażu. Wystarczy złożyć je ze sobą wg załączonej instrukcji i sprawa załatwiona. Tak zbudowana sieć jest estetyczna, stosunkowo solidna, odporna na nacisk pantografu, może służyć, podobnie jak w oryginale do zasilania elektrowozów. Idealna do zabawy kolejką. No właśnie. Często bardziej przypomina to makietę z klocków Lego niż model kolei. Druty bywają bardzo przewymiarowane (ze względu na wytrzymałość mechaniczną), a mocowania ich groteskowe (Viessmann) ze względu na funkcjonalność i łatwość montażu. W dodatku elementy są drogie, co jest odczuwalne w przypadku elektryfikacji nawet niezbyt dużej stacji. Ponieważ większość produktów jest pochodzenia niemieckiego i mniej lub bardziej wiernie naśladuje niemieckie oryginały, polski modelarz odtwarzający polską kolejową rzeczywistość nie znajdzie tu zbyt wiele dla siebie. Świetną alternatywą wydają się wyroby polskiej firmy Kluba, jednak oferta nie obejmuje drutów, poza tym ceny wyrobów przewyższają ceny masowych producentów niemieckich (co zrozumiałe). No i asortyment oferowany jest (jak na razie) jedynie w skali H0. Mając to na uwadze, postanowiłem sieć zbudować samodzielnie. Przystępując do tego nie zdawałem sobie sprawy jak karkołomne zadanie przede mną i przede wszystkim nie przypuszczałem, że utknę z tym tematem na niemal półtora roku. Ponieważ nie miałem zbyt dużego doświadczenia na tym polu, wszystkie pojawiające się problemy techniczne musiałem rozwiązywać na bieżąco. By w miarę przejrzyście opisać swoje doświadczenia z budowy i ułatwić zadanie ewentualnym naśladowcom, całość podzieliłem na dwa bloki tematyczne: słupy i bramki oraz druty.

Słupy i bramki
Początkowo próbowałem znaleźć w ofercie producentów odpowiednią bazę do adaptacji na osprzęt stosowany w Polsce. Niestety nie namierzyłem nic, co przypominałoby elementy znajdujące się na obszarze, który próbuję oddać w modelu. Ostatecznie, po podliczeniu kosztów, uznałem, że najrozsądniej będzie podjąć decyzję o samodzielnej budowie słupów. Rozważając różne możliwości ich wykonania wybrałem technikę fototrawienia jako najbardziej efektywną. Projekt kliszy nie zajął zbyt dużo czasu, tak więc wkrótce dysponowałem kompletem blach umożliwiającym rozpoczęcie budowy. Teoretycznie poszło to dość sprawnie, problemem okazała się duża ilość jednakowych elementów do wykonania. Monotonia i powtarzalność sprawiły, że w okolicach piętnastego słupa miałem wszystkiego serdecznie dość. Jak się miało okazać, stanowiło to łatwiejszą część zadania. Gotowe słupy (polutowane i sklejone klejem cyjanoakrylowym) zostały pryśnięte farbą, przybrudzone suchą pastelą i wklejone w uprzednio przygotowane otwory w makiecie. Przy pozycjonowaniu otworów należało uważać żeby maszty nie wchodziły w skrajnię taboru, a także by drut trzymał się, w miarę możliwości, osi szyny (uwzględniając zygzakowanie). Niestety "wyszedł" tutaj błąd, o którym pisałem przy okazji omawiania torowiska, tzn. zbyt blisko siebie rozstawione tory, co poskutkowało koniecznością skrócenia podwieszeń. Słupy stojące na międzytorzu przypominają przez to słupy tramwajowe, jednak tego błędu nie sposób już było poprawić, bez gruntownej przeróbki torowiska. Projektując słupy i ich osprzęt (odgromniki, odłączniki, naprężacze, uszynienia, odciągi, izolatory) starałem się w miarę możliwości naśladować oryginał i myślę że efekt jest co najmniej przyzwoity. Nie zapomniałem też o kalkomaniach z nadrukowanymi lokatami. Reasumując -budując słupy (i bramki) z zaprojektowanych przeze mnie blaszek można w stosunkowo łatwy i przede wszystkim tani sposób zbudować całkiem przyzwoitą podstawę do podwieszenia sieci jezdnej. Wyjątkiem jest najwyżej zespół naprężacza i izolator sekcyjny, których montaż wymaga pewnej wprawy i cierpliwości. Głównym problemem podczas budowy całości może okazać się dość męcząca monotonia wynikająca z konieczności wykonania kilkudziesięciu jednakowych elementów.

Druty
Po wykonaniu i ustawieniu słupów nadszedł czas na zdecydowanie trudniejszą część zadania. Podobnie jak w przypadku słupów, tutaj także początkowo rozważałem możliwość zastosowania gotowych produktów, oferowanych przez przemysł modelarski. Jednak grubość gotowych drutów, a przede wszystkim ich koszt zadecydowały o wykonaniu sieci samodzielnie. Tutaj dylematów związanych z wyborem właściwej technologii było zdecydowanie więcej. Oczywiście marzyła mi się sieć wykonana z maksymalnie cienkiej żyłki, lub drutu, rzeczywiście napięta, jak w oryginale. Niestety ta opcja wygenerowała szereg problemów technicznych: jak umocować druty do podwieszeń, jak umocować wieszaki (oba punkty istotne zwłaszcza w odniesieniu do żyłki -drut można polutować), jak napiąć drut żeby nie połamać i nie powyginać delikatnych, bądź co bądź, słupów i bramek, a samego drutu nie zerwać, no i postulat najtrudniejszy -jak zrealizować łączenia modułów. Budując statyczną dioramę z kawałkiem toru można pokusić się o eksperymenty i spróbować zastosować także mniej praktyczne rozwiązania. W moim przypadku mając do zelektryfikowania kilka torów obok siebie na odcinku niemal dwóch metrów, uwzględniając połączenia rozjazdowe pomiędzy torami i rozłączalność makiety na segmenty, a przede wszystkim stawiając za priorytet pełną funkcjonalność ruchową całości, problem wydawał się dość złożony. Ale po kolei. Druty sieci trakcyjnej stosowane na PKP z reguły mają przekrój 100mm², co daje ok. 12 mm średnicy. Jeśli przeliczymy to na skalę TT, otrzymamy ok. 0,1 mm średnicy drutu jaki powinniśmy zastosować. Konia z rzędem temu, kto zbuduje pełnowymiarową (działającą(!) i posiadającą odpowiednią wytrzymałość mechaniczną(!!)) sieć w H0, a co dopiero w TT. Od początku przyjąłem całkowicie błędne założenie: drut ma być z drutu! Okazało się to niepotrzebnym utrudnieniem. Dobierając średnicę drutu musiałem osiągnąć kompromis pomiędzy zupełnie sprzecznymi postulatami: miał być twardy i sztywny żeby wyglądał jak napięty i uginał pantograf, ale jednocześnie cienki, żeby nie raził przewymiarowaniem, łatwy w obróbce i lutowaniu, prosty jak struna (to też problem -większość dostępnych w sprzedaży drutów nawinięta jest z reguły na jakiś bęben, lub szpulkę i ze względu na sztywność, po rozwinięciu, "pamięta" kształt). W dodatku musiał być jeszcze dostępny w sklepach, lub hurtowniach, co wcale nie okazało się takie oczywiste. Ostatecznie udało mi się zdobyć mosiężny drut o średnicy 0,4 mm oraz 0,5 mm. Oczywiście oba kilkukrotnie przekraczają wymiar prawidłowy. Po kilku eksperymentach okazało się, że jedynie 0,5 mm wykazuje wystarczającą sztywność. Aby chociaż w niewielkim stopniu zamaskować przewymiarowanie zastosowałem następujące rozwiązanie: drut jezdny 0,5 mm, lina nośna 0,4 mm, wieszaki splecione z żyłek miedzianych 0,18 mm -u góry specjalne oczko, przez które przewleczona została lina nośna, u dołu przylutowane do przewodu jezdnego.

Jednym z problemów okazało się wyprostowanie drutów, które "pamiętały" kształt szpulki, na którą zostały nawinięte. Próbowałem różnych sposobów wyprostowania ich -między innymi drut 0,4 mm (ten od liny nośnej) próbowałem mocować na kilka dni na gitarze, zamiast strun. Skończyło się zerwaniem mostka, zaś drut jak się zwijał, tak się zwijał ;-). Ostatecznie wyprostowałem je napinając i rozgrzewając nad gazem, co okazało się w miarę skuteczne. Niestety mosiądz wskutek rozgrzewania utracił część swojej sprężystości i sztywności i stał się częściowo plastyczny. Skutek był taki, że każde odkształcenie (np. wskutek zaczepienia ręką) pozostawało i wyprostowanie drutu było niezwykle trudne, zaś każda, minimalna nawet nierówność znacznie psuła efekt wizualny - w oryginale druty są mocno napięte, przez co idealnie proste (a właściwie to ze względu na obecne zwisy stanowią krzywą o dużym promieniu -jest to wyraźnie widoczne zwłaszcza w przypadku liny nośnej. Zdarza się też, że mocno napięta lina nośna podciąga nieco przewód jezdny do góry, co można zauważyć zwłaszcza w połowie odległości pomiędzy punktami podwieszenia). Kolejny problem do rozwiązania to oddziaływanie drutu z pantografem. Ponieważ starałem się stosować odległości między słupami w miarę możliwości zbliżone do tych tosowanych na prawdziwej kolei, nie było siły żeby pantograf nie unosił drutu i ugiął się pod jego naciskiem. W końcu podjąłem decyzję, którą początkowo zdecydowanie odrzucałem -żeby podwiązać pantografy -tak, by ledwie muskały przewód jezdny. I to rozwiązanie polecam wszystkim, którzy mają podobny dylemat i dla których sieć stanowi jedynie naśladowanie rzeczywistości -bez konieczności przekazywania z niej prądu do lokomotywy. Skoro już zdecydowałem, że drut nie musi naciskać na pantograf (i nie będzie przez niego ścierany) oczywistym było, że jego wytrzymałość mechaniczna, a więc i przekrój może być dużo mniejszy. Niestety postęp prac był na tyle zaawansowany, że postanowiłem na razie pozostawić ten drut, który miałem. Poszczególne odcinki drutu na obszarze modułów zostały podlutowane do słupów, zaś na łączeniach, tam gdzie muszą być zdejmowane, zastosowałem zwykłe haczyki na końcach (choć starałem się, żeby były jak najmniej widoczne). Zdawało to egzamin, należało tylko bardzo delikatnie obchodzić się z tym (by ich nie powyginać).

Analiza zdjęć ujawniła jednak wszystkie wady przyjętych przeze mnie rozwiązań. Po pierwsze druty były zbyt grube (co wyraźnie kłuło w oczy na zbliżeniach. Skoro wyeliminowałem konieczność nacisku drutu na pantograf grubość można było zredukować do minimum). Po drugie druty nie były dobrze naciągnięte (nie było możliwości żeby je napiąć bez połamania słupów. Każde dotknięcie drutu, np. podczas stawiania taboru na torach pozostawiało trwałe odkształcenie). Efekt był taki, że na zdjęciach robionych z bliska wszystko wydawało się takie jakieś grube i pokrzywione. Sieć, która miała być powodem do dumy szpeciła zdjęcia. Długo się wahałem co z tym zrobić (w końcu wymiana całości to znowu wiele miesięcy żmudnej pracy, która raz już została wykonana, a przecież tyle jeszcze zostało do zrobienia). Ostatecznie zdecydowałem się pozostawić słupy, które jak na moje wymagania wyglądają zupełnie w porządku (może trochę detale izolatorów giną nieco z powodu zbyt dużej ilości zastosowanego kleju i farby, ale to już kwestia indywidualnych zdolności manualnych modelarza -ktoś inny mógłby z pewnością zrobić to delikatniej), zaś całą sieć wykonałem z żyłki wędkarskiej. Żyłka jest o wiele bardziej miękka od drutu, więc można ją było naciągnąć używając o wiele mniejszej siły. Jedyne problemy do rozwiązania jakie przewidywałem to mocowanie wieszaków i przęsła zdejmowalne na łączeniach modułów. Skoro pantograf miał nie dotykać przewodu jezdnego drobne miejscowe nierówności nie stanowiły przeszkody dla płynności ruchu. W związku z tym wieszaki zostały umocowane na zasadzie zwykłego supełka z kroplą cyjanoakrylu. Miejsca łączenia wieszaków zostały dla pewności wzmocnione kroplą kleju epoksydowego. Przęsła na łączeniach modułów to zwykłe pętle (z wklejonymi wewnątrz wieszakami wg powyższej metody), które są zwyczajnie zaczepione na podwieszeniach słupów. Starałem się tak dobrać stopnie naciągnięcia poszczególnych przęseł żeby sieć wydawała się napięta zarówno przy spięciu wszystkich modułów razem jak i przy prezentacji każdego modułu oddzielnie. Ważne też było, by napięta żyłka nie ściągała wysięgników masztów wykrzywiając je nienaturalnie. Odrobina cierpliwości wystarczyła, by ten cel osiągnąć. Gdybym od razu wpadł na to rozwiązanie zaoszczędziłbym sobie wiele miesięcy pracy podczas kombinowania z drutem. Niestety droga nie zawsze prowadzi prosto do celu -czasem trzeba trochę pobłądzić zanim znajdzie się właściwy kierunek. Ważne by się nie poddawać i pomimo przejściowych trudności wierzyć w powodzenie podjętych działań. Dla porównania poniżej zdjęcia z siecią wykonaną z drutu zamiast żyłki.

Podsumowując, pomimo początkowych trudności i błędów, których nie udało się uniknąć, a także niemałego stopnia pracochłonności efekt chyba warty jest włożonej pracy. Jeśli ktoś pragnie wprowadzić do ruchu na makiecie tabor elektryczny (pomijam oczywiście pojazdy akumulatorowe), pamiętając, że kolej to nie tylko "czajniki" i Diesle, powinien wyposażyć swoje torowisko w sieć jezdną. Niewiele jest rzeczy w modelarstwie kolejowym równie groteskowych jak elektrowóz pędzący z opuszczonymi pantografami, lub co gorsza, z podniesionymi, "czerpiąc prąd" z powietrza. Metodę, którą zastosowałem mogę z pełną świadomością polecić nawet niezbyt zaawansowanym modelarzom. Nie tylko daje dobre efekty wizualne (co w modelarstwie jest chyba priorytetem), ale jest też w pełni praktyczna, a sieć zbudowana w opisany sposób jest dość odporna na uszkodzenia. Pamiętać jedynie należy żeby koniecznie podwiązać na odpowiedniej wysokości ślizgacze pantografów lokomotyw.

Tekst i foto: Paweł "wlodar" Włodarczyk
Łódź, dn. 01-12-2010 i 08-12-2012 (opis sieci wykonanej z żyłki)